Билиҥҥи Быракаан дьиҥнээҕэ Арбаҕастаах диэн ааттаах Өргүөт нэһилиэгин сорҕото этэ. Өргүөт нэһилиэгэ былыр Тойоку, Арбаҕастаах, Сэлээдэр уонна Аҥкый диэн 4 аҕа ууһугар хайдыһан олорбут. 1919 с. Аҥкый аҕатын ууһа Өргүөттэн араҕан, Күһүккэ кииннээн, Быракаан нэһилиэгэ олохтоммута.Нэһилиэк ыраах муннуктарыгар кыра-кыра колхозтар тэриллэн, тус-туспа буруо таһаарынан барбыттар. Арбаҕастаах аҕатын ууһугар, Баһылайдьыт сиригэр-уотугар 1931 с. «Коммуна сирдьитэ” колхоз үөскээбитэ.Маҥнайгы бэрэссэдээтэлинэн Трофимов Спиридон-Сүөк үлэлээбитэ.Колхоз маҥнай тэриллэригэр 19 хаһаайыстыбалааҕа. Күһүт Быыпсайын сиригэр-уотугар 1931 с. “Социализм суола” колхоз тэриллибит. Колхоһу олохтоох ыччаттар, комсомолецтар Захаров Нестер Филиппович, Горохов Дмитрий Иванович, Егоров Ксенофонт Родионович тэрийбиттэрэ.Председателиэн уһун кэмҥэ Егоров Ксенофонт Родионович үлэлээбитэ. 1934 с. Чаалбыкы түөлбэтигэр “Кыһыл Сулус” колхоз тэриллибитэ. Колхоз бастакы председателинэн Алексеев Дмитрий Данилович быыбардаммыта., кини кэнниттэн Васильев Никита Спиридонович үлэлээбитэ. Кыра колхозтары тэрийии үлэҕэ-хамнаска, инники сайдыыга ыарахаттардаах буолуон өйдөөн, бөдөҥсүтүү хамсааһына саҕаламмыта. Онон 1940 с. Арбаҕастаах уонна Чаалбыкы колхозтара холбоһон, биир” Коммуна сирдьитэ” колхозка түмсүбүттэрэ.Эдэр, чэгиэн, үлэни-хамнаһы кыахтаах өттүлэрэ бары сэриигэ бараннар, кыанан олоруо суох буоланнар, 1942 с. Быракаан нэһилиэгэр (Өргүөт Күһүтүгэр) баар “ Социализм суола” колхоһу икки аҥы араарбыттара. Аҥарын Арбаҕастаахха “Коммуна сирдьитигэр” холбоон “Энгельс” аатынан колхоһу тэрийбиттэрэ. Аҥарын Тойокуга «Кэскил Киинэ” колхока холбообуттара. Нэһилиэк аатын сүтэримээри Арбаҕастааҕы Быракаан нэһилиэгэ диэн ааттаабыттара.Итинник 1951 с. дылы олорон баран, Быракаан төттөрү Өргүөккэ холбоспута “Энгельс” аатынан биир колхоз буолбуттара. Оттон Күһүт Өргүөт учаастага буолбута.
А5а дойду улуу сэриитигэр Быракаан нэһилиэгиттэн 47 киһи саа-саадах тутан сэриилэспиттэрэ. 1941 с. атырдьах ыйыгар Арбаҕастаахтан Коммуна сирдьитэ колхозтан 8 төһүү үлэһит 20-чэлээх уолаттар Алексеев Михаил Данилович, Алексеев Афанасий Николаевич, Дорохов Григорий Васильевич, Иванов Константин Матвеевич, Харалыров Афанасий Егорович, Онгоенов Данил Иванович, Иннокентьев Иван Иванович, Суханов Василий Федорович бастакынан бэбиэскэ тутан сэриигэ аттаммыттара. 1942 сэриигэ балаһыанньа уустугуран сулууспалыыр саастаах, үчүгэй доруобуйалаах дьону бука барыларын сэриигэ ыҥыртаабыттара.Биирдии дьиэттэн үстүүгэ тиийэ эр киһи оҕотун, уруутун, ойоҕун-аймаҕын хаалларан, аанын сабан тахсыбыта. Бииргэ төрөөбүт бырааттыылар 3 ини-бии Семенов Василий Ефимович (ыалга иитиллибит), Николай, Артамон Спиридонович Ивановтар, Федор, Егор Иннокентьевич, Константин Тимофеевич Тисовтар, аҕалыы-уолллуу Игнатий Спиридонов, Савва Игнатьевич Яковлевтар А5а доду улуу сэриитигэр ынырыллыбыттара. Кинилэртэн 26 эдэркээн уолаттар күөгэйэр күннэригэр, олохторун толук ууран, кыргыс хонуутугар үйэ-саас хаалбыттара.
Сэриини кытта умайар уот кураан мэҥэстэһиитэ улахан суту аҕалбыта. Төһө да баардарынан-суохтарынан үлэлии сатаабыттарын иһин суту-курааны кыайбатахтара, аччыктааһын саҕаламмыта. 1941-42 сут сылларыгар 46 киһи хоргуйан өлбүтэ, ол иһигэр 15 оскуолаҕа киирэ илик оҕо, 6 ыал оҕолуун-уруулуун имири эстибиттэрэ.1942 с. кулун тутарга сэбиэт председателинэн Яковлев Герасим Михайлович- Ахталба ананан кэлэр. Кэллэ кэлээт, кыанар дьону куйуурдатан, дьону өлүүттэн быыһаабыта. Оччотооҕу дьон Дьарааһын кэлэн аччык сылларга элбэх киһини өлөртөн, хоргуйууттан быыһаабыта диэн махтаналлара.Яковлев Г.М. үөрэҕэ суох да буоллар, улуус сайдыытыгар элбэҕи оҥорбут үтүөлээх. Элбэх дьиэлэри, суоллары, оскуолалары оҥорторбут, туттарбыт.Ньэгэдьээк систематын маҥнай кини Ороһу киһитэ Мохсороой Өлөксөйдүүн былааннабыттарынан оҥоһуллан үлэлии турар.
Сэрии сылларыгар оҕолор, дьахталлар, кырдьаҕастар барбыт дьоннорун суохтаппат курдук үлэлии-хамсыы сатыыллар этэ. Кинилэр чараас сарыннарыгар үс киһи нуорматын толорорго сорук турбута. Бурдугу, хортуоппуйу, оҕуруот аһын Күһүккэ, Сүгэһэргэ, Сэҥкэрэлээхэ, Атырдьахха, Нуурайга, Иэриҥээҕэ, Арыылааха, Хара тумулга ыһаллар этэ. О5уруот үлэтэ – уу кутуута, хаппыыста үөннээһинэ аччык сылдьар оҕолорго сүктэриллэр этэ. Биир да оҕуруот аһын сиир көҥүллэммэт, күһүҥҥү өлгөм үүнүүттэн тугу да биэрбэт этилэр. Яковлев Г.М. кэллэ кэлээт, колхоз дьонугар 1-дии куул хортуоска. Хаппыыста түҥэппит. Түөрт сыллаах ыар сэрии соро-муҥа хоргуйан өлбөккө тыыннаах хаалбыт оҕонньоттору, дьахталлары, оҕолору санааларын түһэрбэтэҕэ. Илиинэн, көлөнөн хайдах да туманнаах тымныыга кэрдэр мастарын, отторун тиэйэн, биир да күн үлэ тохтооботоҕо. Оччотоо5у сэрии кэмин о5олорун ахталларынан, ыһыы үлэтин кэмигэр 300-500 гр. нуорма лэппиэскэ бэриллэрэ, ону да даҕны үлэҥ нуорматын толордоххуна. Ону таһынан ыйга 3-5 киилэ бурдук атаҕын түҥэтэллэрэ, эриллибит үүтү 1-2 киилэни ыалынан түҥэтэллэрэ. Оттуур сирдэригэр отууга үрдүттэн хоно сылдьаллара.Үүт, суорат-сүүмэх, иэдьэгэй, кыра лэппиэскэ аһылыктанан, күннээҕи нуорманы толороллоро уонна аһараллара.
Сэрии сылларыгар үлэ фронугар республика араас муннуктарыгар ыҥырыллан үлэлээбиттэрэ: Аммосов Данил Иванович, Васильев Николай Васильевич, Николаев Евсей Николаевич, Николаев Прокопий Николаевич, Николаев Михаил Тарасович, Николаев Трофим Николаевич, Нохойоороп Марк, Силигиянов Тарас Филиппович, Петров Тарас Петрович, Хобусаров Николай Михайлович,Хобусаров Иннокентий Михайлович, Хобусаров Артамон Инокентьевич, Хобусаров Николай Иннокентьевич. Сангаарга таас чох хостооһунугар үлэлээбиттэрэ Аммосова Агафья Ивановна, Аммосова Домна Ивановна, Николаева Пелагея Тихоновна, Семенова Варвара Ефимовна, Чуручанова Мария Спиридоновна. 1941-45с.с. Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр килбиэннээх үлэтин иһин мэтээлинэн Энгельс колхозтан 28 киһи наҕараадаламмыттара.
Аҕа дойду Улуу сэриитэ
Улуу сэрииттэн үс ини- бии эргиллибиттэрэ.
Артамон, Николай уонна Василий Үөһээ-Бүлүү оройуонун Быракаан нэһилиэгэр Чыбыыда үрэх үрдүгэр Хочот диэн кэрэ алааска үөскээбиттэрэ.
Павлов Владимир Спиридонович.
Владимир Павлов 1923 сыллаахха урукку Быракаан нэһилиэгэр кэлин Өргүөт нэһилиэгэр холбоспут сиргэ орто дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Володя кыра эрдэҕиттэн үлэни таптыыр, дьоҥҥо- сэргэҕэ эйэҕэс буолан иитиллибитэ.
Кини 1942 сыллаахха Советскай Армия кэккэтигэр ыҥырыллан, төрөөбүт-үөскээбит алааһа дьиэтиттэн араҕан, тапталлаах Ийэ дойдутун немецкай-фашистскай талабырдьыттартан көмүскүү аттаммыта.
Кини Челябинскай куоракка тиийэн, кылгас болдьохтоох артиллеристар курстарыгар үөрэммитэ. Бу курсу ситиһиилээхтик бүтэрэн өстөөҕү утары хабыр хапсыһыы уотугар киирбитэ. 1942 сыл бэс ыйын 15 күнүттэн 1-й Украинскай фронт байыаһа буолбута. Онно кини 8-с гвардейскай стрелковай дивизия 5-с противотанковай дивизиятыгар орудие иитээччинэн сулууспалаабыта. Бу дивизия кэнники генерал Панфилов 316№-дээх гвардейскай стрелковай дивизията буолбута.
Дивизия бэйэтин охсуһуутун Москва тулатыттан саҕалаан, өстөөҕү төттөрү үтэйэн,биһиги Ийэ дойдубутугар сэриинэн тоҕо ааҥнаан киирбит сидьиҥ үөннэргэ суостаах охсууну биэрбитэ. Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии историятыгар Панфилов аатынан стрелковай дивизия бэйэтин геройдуу быһыытынан умнуллубат страницаны суруйбута.
Биһиги Володябыт саҥа оҥоһуллубут 45 миллиметрдээх пушканан өстөөҕү харса суох урусхаллаабыта. Кини куруутун пехотаны кытта инники кирбиигэ сылдьыбыта. Ол сылдьан 1943 сыллаахха кулун тутар 3 күнүгэр Харьков куорат аттынааҕы уоттаах кыргыһыыга Володя улаханнык бааһырбыта. Ол кэнниттэн Алма-Атаҕа госпитальга эмтэнэн баран, бэйэтин дивизиятыгар төннүбүтэ. Ити бириэмэҕэ кини бииргэ сулууспалаабыт табаарыстара 2-с Прибалтийскай фронт командованиетыгар киирэн, өстөөҕү утары геройдуу охсуһа сылдьаллара. Володя бэйэтин дивизиятыгар кэлээт эмиэ урукку орудиетын ылбыта.
Володя 1944 сыллаахха кулун тутар 31 күнүгэр бэйэтин орудиетынан өстөөх танкатын ытан умаппытын иһин “Хорсунун иһин “медалынан наҕараадаламмыта уонна гвардия рядовойун аатын ылбыта. Ити кэнниттэн 1944 сыллаахха от ыйын 17 күнүгэр хайыы-үйэ гвардия ефрейтора буолбут Владимир Павлов өстөөх улахан бөҕөргөтүнүүлээх ДОТ-ун уонна икки пулеметун саллааттарын кытта үлтү тэптэрбитэ. Онон пехота кимэн киирэригэр суол аспытын иһин “Албан Аат” 3 степеннээх орденынан наҕараадаламмыта. Бэс ыйыгар ССКП чилиэнигэр кандидатынан ылыллар чиэскэ тиксибитэ. Панфилов аатынан гвардейскай стрелковай дивизия 1944 сыл от ыйын 18 күнүттэн ыла Латвия сирин өстөөхтөн босхолообутунан барбыта. Бу дивизия Харсава,Тилка,Лобана,Мадона куораттары утуу-субу босхолообута. Итиннэ буолбут кырыктаах кыргыһыыларга Владимир Павлов эр санаалааҕын, тулуурдааҕын көрдөрбүтэ. Кини хорсун быһыытын көрдөрөр манна биир холобуру аҕалыахха сөп.
Бунканы хутор аттынааҕы Гайзинкали үрдэлгэ өстөөх улаханнык бөҕөргөтүнэн, биһиги чаастарбыт кимэн киириилэригэр улахан мэһэйи үөскэппитэ. Дьэ ол иһин дивизия командира гвардия майора Короленко биир киэһэ Владимир Павловы ыҥыран ылан баран киниэхэ маннык сорудаҕы биэрбитэ: “Сарсыарда кимэн киириини са5алааҥ ити өстөөх бөҕөргөнүүтүн хайаан да суох оҥоруллуохтаах уонна чаас инники диэки кимэн киириитин хааччыйыллыахтаах. Дьэ ол иһин эн бу түүн бэйэҥ батареяҕын өссө инники кирбиигэ киллэр,үчүгэйдик оҥостуҥ, маскировкаланыҥ»,-диэн эппитэ.
Володя ити соруда5ы ылан баран бэйэтин землянкатыгар кэлэн табаарыстарыгар Гена Тимофеевка, Федя Калаговка,Саша Парфеновка уонна да атыттарга бирикээс ис хоһоонун сиһилии бэлэмнэммитинэн барбыттара. Сарсыарда халлаан сырдыыта кинилэр бука бары инники кимэн киириигэ бэлэмнэниилэрин бүтэрбиттэрэ.
Сарсыарда туман көтөн эрдэҕинэ биһиги чаастарбыт өстөөҕү утары күүстээх уоту аспыттара. Володя өстөөх уоту аһар точкаларын чуолкайдык көрбүтэ уонна кинилэри суох оҥорорго соругу ылыммыта. Кини бастаан күүстээхтик уоту аһа сыппыт пушканы саҥарбат оҥорбута. Онтон бэйэтин табаарыстарын кытта 3 станковай,2 ручной пулеметтар үлэлээһиннэрин үлтү тэптэрсибитэ. Дьэ ол кэнниттэн биһиги чааспыт “Ураа” хаһыынан кимэн киириини саҕалаабыта.
Биһиги пехотабыт өстөөххө ыар охсууну оҥорон барбыта. Володя киниттэн 100 метрдээх сиргэ өстөөх уоту аһар ДОТ-а аҥайан турарын көрбүтэ. Ол гынан баран снаряда бүтэн, быарынан сыыллан киирэн, ДОТ иһигэр ытыалаһар саллааттарга гранаталары быраҕаттаабыта. Өстөөх уоту аһарын өссө күүһүрдүбүтэ. Ол да буоллар биһиги пехотабыт өстөөх ити бөҕөргөтүнүүлээх пуунун үлтү урусхаллаабыта. Герой саллаат ити ынырык охсуһуу бириэмэтигэр сэрии хонуутугар геройдуу охтубута. Командование ити көрдөрбүт хорсун быһыытын иһин гвардия ефрейтора Павлов Владимир Спиридоновиһы Аҕа дойду сэриитин 1 степеннээх орденынан өлбүтүн кэннэ наҕараадалаабыта. Чаас командира Володя аҕатыгар-Спиридон Павловка бу курдук суруйбута:
“ Эн уолуҥ гвардия ефрейтора Павлов Владимир Спиридонович бойобуой сорудаҕы хорсуннук толорбутун иһин Аҕа дойду сэриитин 1 степеннээх орденынан наҕараадаланна.
Эн уолуҥ советскай Ийэ дойдутун туруулаһан көмүскүү сылдьан, 1944 сыл атырдьах ыйын 27 күнүгэр герой өлүүтүнэн өллө. Эйиэхэ уолуҥ Аҕа дойду сэриитин 1 степеннээх орденын ыытан туран, Эн уолгунан биһиги киэн туттарбытын биллэрэбит.
Биһиги норуоппут кини аатын үйэ тухары умнуо суоҕа. Бу үрдүкү правительственнай наҕарааданы кэриэстэбиллээхтик уура сылдьыҥ уонна бэйэҕит чиэһинэй үлэҕитинэн биһиги албан ааттаах Советскай Армиябыт модун күүһүн бөҕөргөтүүгэ көмөлөһүҥ».
Дьэ ити курдук Үөһээ-Бүлүү оройуонун урукку Быракаан нэһилиэгин ыччата төрөөбүт тапталлаах Ийэ дойдутун көмүскэлигэр тыынын толук ууран, Латвия сиригэр геройдуу охтубута. Билигин Владимир Спиридонович төрөөбүт-үөскээбит нэһилиэгэ чэчирии, чэлгийэ сайдар.
Иван Васильев,
“ Коммунизм сардаҥата” хаһыат.,
1965 с.муус устар 22 кунэ.
