Оҥойоон ууһа диэн Быракааҥҥа былыргыттан үөскээн – төрөөн,быр – быр буруо таһааран олорбут бэрт сэмэй, үлэһит дьонноох аҕа ууһа этэ. Биһиэхэ тиийэн кэлбит үһүйээнинэн Оҥойоон Ньурбаттан нуучча хааннаах кыыһы кэргэн аҕалбыта үһү. Оҥойоонтон Уһун Уйбаан диэн уолун оҕото биһиги эһээбит Тайыла – Онгоенов Данил Иванович 1904 сыллаахха Быракаан уруккута Арбаҕастаах нэһилиэгэр төрөөбүт. Эһэтин аатынан Онгоенов диэн араспаанньаламмыт. 1912 сыллаахха Өргүөт нэһилиэгэр Арбаҕастаахха улууспутугар иккис оскуола арыллыбытыгар үөрэх маҥнайгы сылыгар 10 оҕо үөрэммититтэн биирдэстэрэ биһиги эһээбит эбит. Оскуолаҕа 4 сыл үөрэммит, онон начаалынай кылаас үөрэхтээх буолан кинигэни ааҕар, суоттуур этэ. Күһүттэн тоҕус кыыстаах Тоос кыыһын Настааканы сүгүннэрэн аҕалбыт. Сэрии иннинэ 3 оҕолонон орто ыал буолан олорбуттар. Аҕа дойду сэриитэ саҕаламмытыгар бастаан сааһа элбэх буолан буолуо колхоһугар тыылга үлэлээбит. 1942 сылга сэриигэ ыҥырыллан барбыт. Эбээбит Настаа 3 оҕотун кытта хаалан тыылга үлэлээбит. Хомойуох иһин, сэриигэ хайдах сылдьыбытын кэпсиирин оҕо сылдьан истээччим суох. Арай Хороҕо 5 кылааска үөрэнэ сырыттахпына дьиэҕэ сорудахха биэрдэхтэрэ буолуо эһэбитин сэриигэ сылдьыбытын кэпсэттэрэн тэтэрээт лииһигэр суруйа олорорун билигин да харахпар көстөр. Эһэм оронугар сытар, мин аттыгар кыра остуолга олорон кичэйэн суруйарым. Ол лииһим билигин да бэйэбэр баар. Муус устар 13 күнүгэр 1975 сыл диэн өссө күнүн кытта туруорбуппун. Кыайыы 30 сыллаах юбилейын сыла эбит. Ол ахтыыттан быһа тардан кэпсиир буоллаҕым бу ахтыыбар.
Атырдьах ыйын 22 күнүгэр бэбиэскэ тутан сэриигэ аттаммыт. Мальта куоракка ый аҥаарын кэриҥэ үөрэппиттэр. Онтон 20-чэ киһини арааран массыынаннан ыала суох үрэх баһа сиргэ (Чита уобалаһа Глухарина диэн үрэххэ) мас кэрдибиттэр. Күннээҕи нуормалара 12 куб мас. Ити курдук Япония сэриитигэр барыар дылы Чита, Иркутскай уобаластарга үлэлээбит. Онтон Зерго диэн станция таһыгар подсобнайга үлэлии сылдьан Васильевскай хамаандатыгар киирэн дьэ сэриигэ аттаммыттар. Хайлаар өрүһү туораан баран араанньы буолан госпитальга сыттаҕына Кыайыы буолан төрөөбүт дойдутугар 1945с. Октябрь бырааһынньыгын саҕана төннөн кэлбит. Япония сэриитигэр кыайыы мэтээллээх эбит. Сэрииттэн эргиллэн кэлэн баран, колхоз совхоз отделенияларыгар тутууга үтүө суобастаахтык 40-тан тахса сыл эҥкилэ суох үлэлээбит, бастакы стаханевецтартан биирдэстэрэ. Быракаанҥа олорон колхоз таһаҕаһын Өлүөхүмэҕэ тиэйиигэ бэдэрээккэ үлэлээбит. Эбээлээх эһээбит сааһыран пенсияҕа тахсан баран оҕолоругар, биһиги дьоммутугар олорон сиэннэрин көрсүбүттэрэ. Сытыары сымнаҕас майгылаах, элбэх саҥата суох дьон этилэр. Хаһан да кыыһыран тымта сылдьарын, кимниин эмит мөккүһэрин өйдөөбөппүн. Биэс оҕону төрөтөн, улаатыннаран, үөрэхтээн үлэһит дьон оҥортообуттара.
Олортон биһиги аҕабыт Иванов Юрий Данилович колхозка производственнигынан саҕалаан баран «Үөдүгэй» совхоз директорыгар тиийэ үүммүтэ. Төрөөбүт Быракааныгар элбэх хотону, уопсай дьиэни, Ампаардаахха порду туруорсан туттарбытын дьонум – сэргэм уолларын өйдүөхтэрэ диэн маамабытыгар этээхтээбитин кэпсээччи. Улахан кыыс Мария Даниловна колхоз төһүү ыанньыксыта буолта. Социалистическай куоталаһыы хас да төгүллээх кыайыылааҕа буолан Москваҕа ВДНХ – ҕа күүлэйдии барар чиэскэ тиксибитэ. Улахан уол Василий Данилович үрдүк үөрэхтээх экономист буолан И.Н.Барахов аатынан «Үөдүгэй» совхозка, оройуон тыатын хаһаайыстыбатын управлениятыгар өр сыл үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Анна Даниловна Новосибирскайга эргиэн үрдүк үөрэҕин бүтэрэн төрөөбүт улууһун райпотребсоюһугар эмиэ өр сылларга таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Кузьма Данилович аҕатын курдук тутууга үлэлээбитэ. Хомойуох иһин билигин бары суохтар, сэрии кэминээҕи аас – туор олох содула буоллаҕа…
Эбээбит Настаака, эһээбит Тайыла олохторун билигин биһиги сиэннэр, элбэх хос сиэннэр, хос-хос сиэннэрэ салгыыбыт. Олох салҕанан барар. Кылгас ахтыыны биһиги аҕабыт аҕатыгар Тайылаҕа анаабыт хоһоонунан түмүктүүбүн, хоһоон дьонун олохторун арылыччы сырдатар курдук.
Аҕаа тоҕо миэхэ кэлэн
Ыалдьыттаатыҥ эн бөлүүн?
Атыҥыраан эппэппин
Билсибиккэр мин үөрдүм.
Бу дойдуга эн суолуҥ
Элбэх сиргэ хаалбыта.
Эн олорбут олоҕуҥ
Суола оһон хаалбата.
Көрдүҥ эни хос сиэниҥ
Юрик хайдах күлэрин,
Көрдүҥ буолбаат сиэниҥ Толик
Олордубут харыйатын.
Сүөһү холбоон, сүгэ тутан
Тэрийсибит колхоһуҥ
Туспа совхоз буолла бүгүн,
Онно тахсан күүлэйдээ.
Онно бааллар дьонуҥ – сэргэҥ
Сүгэҥ суоллаах тутууларыҥ,
Били остуоруйаҥ курдук
Тутан биэриий кулуупта.
Эрдэ турбут дьон сөҕөн
Үөмэхтэһэн эрдэҕинэ,
Атас – доҕор табаарыһыҥ
Мачахтыырап Киргиэлэй
Били сэрии сылларыгар
Эппит тылын хатылыа:
«Оҕус күүстээх Оҥойооноп
Туппут буолбаат бу бөлүүн»
Тойокуттан Быракаанҥа
Даамайынан эн бараар.
«Күһүт» күөлүн илин өттүн
«Күрдьэх» суолун эн көрөөр.
Онно баҕар Тоос кыыһа
Настааччыйа дьүөгэтинээн
Сардааналыы сылдьалларын
Көрсөн ааһыаҥ таарыйа.
Сылдьаар эрэ «Эйиктээҕи»
Уһун Уйбаан өтөҕөр,
Онно турар соҕотоҕун
Ол оҕонньор балаҕана.
Турдун кини өрүү сүппэт
Өйдөбүнньүк быһыытынан,
Кэпсиэ үүнэр көлүөнэҕэ –
Мантан кынат – куорсун анньан
Үрдүк аҕа ууһун дьоно,
Уһун Уйбаан ыччаттара
Үүммүттэрин кэрэһэлиэ,
Ыччат дьоҥҥо сэһэргиэ…
Ахтыыны суруйда: Люлия Дярикова Данил Иванович Онгоенов сиэнэ.
